Των Γιάννη Μαραγκού, Ειρήνης Τριάρχη, Θέμη Ανθρακίδη και Αγγελικής Νεστορούδη 

Τα Δυτικά Βαλκάνια (ΔΒ) είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται από τα θεσμικά όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) για να περιγράψει τις χώρες της περιοχής που δεν αποτελούν μέλη της ΕΕ. Αυτή η περιοχή, βρισκόμενη εκτός ΕΕ, αποτελείται από πέντε κυρίαρχα κράτη και έξι οικονομίες: την Αλβανία, τη Βοσνία και Ερζεγοβίνη, τη Βόρεια Μακεδονία (μέχρι πρόσφατα, Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας - ΠΓΔΜ), το Μαυροβούνιο, τη Σερβία και το μερικώς αναγνωρισμένο Κοσσυφοπέδιο. Η ΕΕ έχει έντονο ενδιαφέρον για τις χώρες των ΔΒ, υποστηρίζοντας την ένταξή τους από το 2003. Μετά από 15 χρόνια, αυτές οι χώρες παραμένουν σε αναμονή ένταξης.

Η οικονομική μεταστροφή των Δυτικών Βαλκανίων κατά τη μετάβαση

Η μετάβαση των ΔΒ στη δημοκρατία και στην οικονομία της αγοράς αποδείχτηκε μία ιδιαίτερα περίπλοκη διαδικασία. Οι πολεμικές συγκρούσεις στην περιοχή κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ‘90 έθεσαν σε στασιμότητα τον οικονομικό μετασχηματισμό των ΔΒ. Τα πρώτα αξιοσημείωτα βήματα προόδου στην κατεύθυνση ανασυγκρότησης των εξασθενημένων από τον πόλεμο οικονομιών τους σημειώθηκαν με την έλευση του 21ου αιώνα. Παρ’ όλη την επίτευξη σημαντικής βελτίωσης των επιπέδων διαβίωσης των πληθυσμών τους οι έξι οικονομίες των ΔΒ ακόμα και σήμερα συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν την πρόκληση σύγκλισης με τις οικονομίες της ΕΕ. Η μείωση του χάσματος σε όρους ευημερίας και βιοτικού επιπέδου απαιτεί την ενίσχυση του συνόλου των μεταρρυθμίσεων που απαιτούνται για τη δημιουργία μιας βιώσιμης οικονομίας της αγοράς και την προώθηση ενός δυναμικού ιδιωτικού τομέα που μαζί με τον δημόσιο θα ενθαρρύνει την ανάπτυξη. Στην πράξη, η εδραίωση βιώσιμων οικονομιών της αγοράς στα ΔΒ εξαρτάται από την αποτελεσματική αντιμετώπιση πολλών διαφορετικών εμποδίων. Τα κυριότερα εξ’ αυτών είναι, το αδύναμο κράτος δικαίου, η περιορισμένη πρόσβαση στη χρηματοδότηση, ο αθέμιτος ανταγωνισμός, η διαφθορά, οι δυσκολίες της φορολογικής διοίκησης, η χρόνια υστέρηση των επενδύσεων, η αδυναμία των θεσμών, η υπερχρέωση των επιχειρήσεων καθώς και τα ανεπαρκή δίκτυα μεταφορών και τηλεπικοινωνιών (Sanfey and Milatovic, 2018).

Μεταρρύθμιση της ΕΕ: Η Διαδικασία Σταθεροποίησης και Σύνδεσης

Η εμπλοκή της ΕΕ στα ΔΒ είχε ως αρχικό στόχο την αποκατάσταση της ειρήνης και της σταθερότητας στην περιοχή. Σε αυτό το πλαίσιο, στα τέλη της δεκαετίας του '90, η ΕΕ ανέδειξε την ετοιμότητά της να υποστηρίξει τον εξευρωπαϊσμό των ΔΒ, μέσω διάφορων πρωτοβουλιών και πολιτικών και κυρίως μέσω της Διαδικασίας Σταθεροποίησης και Σύνδεσης (ΔΣΣ) (Demetropoulou, 2002, pp. 93–4).Η ΔΣΣ θεσπίστηκε από την ΕΕ το 1999 προκειμένου να ενθαρρύνει και να διευκολύνει τα ΔΒ να εφαρμόσουν ποικίλες μεταρρυθμίσεις. Το σκεπτικό της ΔΣΣ ήταν να προσφέρει μια ρεαλιστική προοπτική ένταξής των χωρών των ΔΒ στην ΕΕ. (Schenker, 2008, pp. 1–2). Ωστόσο, η ταχύτητα και το βάθος των πολιτικών και οικονομικών μεταρρυθμίσεων του συνόλου των κρατών των ΔΒ υστερεί σε σχέση με τις προσδοκίες της ΕΕ. 

Γεωπολιτικά συμφέροντα στα Δυτικά Βαλκάνια

Τα ΔΒ, γεωγραφικά τοποθετημένα στο σταυροδρόμι Ανατολής-Δύσης, διαδραμάτιζαν πάντα ένα σημαντικό γεωπολιτικό ρόλο. Ως αποτέλεσμα, σε όλη την ιστορία της περιοχής, τα ΔΒ προσέλκυαν το ενδιαφέρον των σημαντικότερων διεθνών και περιφερειακών δρώντων, όπως η ΕΕ, οι ΗΠΑ, η Ρωσία και η Τουρκία. Όμως, η ΕΕ είναι αυτή που ξεχωρίζει και διαδραματίζει τον ρόλο του περιφερειακού ηγεμόνα στα ΔΒ. Η διεύρυνση της ΕΕ στις χώρες των ΔΒ συνεπάγεται σημαντικά γεωπολιτικά οφέλη, όσον αφορά τη σταθερότητα και την ασφάλεια, τα οποία τελικά ενισχύουν τη δέσμευσή της στη διαδικασία διεύρυνσης (Vachudova, 2019, p. 68-9). Ωστόσο, οι απαιτούμενες μεταρρυθμίσεις στα κράτη των ΔΒ για την επίτευξη της ένταξής τους, προχωρούν με ρυθμούς πιο αργούς από τους αναμενόμενους, ενώ την ίδια στιγμή η ΕΕ αντιμετωπίζει εσωτερικές προκλήσεις όπως η κρίση της ευρωζώνης, οι μεταναστευτικές ροές και το Brexit (Hänsel and Feyerabend, 2018, p. 4).

Εισερχόμενες άμεσες ξένες επενδύσεις στα Δυτικά Βαλκάνια

Τα ΔΒ από νωρίς κατέβαλαν προσπάθειες για να αυξήσουν τις εισερχόμενες άμεσες ξένες επενδύσεις (ΑΞΕ) οι οποίες είναι ζωτικής σημασίας για την οικονομική ανάπτυξη της περιοχής και την επίτευξη της οικονομικής ένταξης,  όπως ορίζεται στα Κριτήρια της Κοπεγχάγης (Füle, 2013). Οι εισροές ΑΞΕ συμβάλλουν στις οικονομίες των χωρών υποδοχής  ως προς την αύξηση της εγχώριας αποταμίευσης και των επενδύσεων τους, ενώ ταυτόχρονα τους καρπώνονται τα οφέλη από τη μεταφορά τεχνολογίας, τη διαχείριση γνώσης, την επιχειρηματική κουλτούρα και την πρόσβαση σε ξένες αγορές (Dabour, 2000, p. 48). Από το 2000 και μετέπειτα, παρατηρήθηκε μια ανοδική τάση των εισερχόμενων ΑΞΕ, που όμως υποχώρησε μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση. Τα βασικά συγκριτικά πλεονεκτήματα που διατηρούν το ενδιαφέρον των ξένων επενδυτών για τις χώρες των ΔΒ, πέραν του ότι θεωρούνται φυσική πύλη προς την Ευρώπη, είναι η ευελιξία στις πολιτικές απασχόλησης, το χαμηλό κόστος εργασίας σε συνδυασμό με έναν σχετικά εκπαιδευμένο πληθυσμό, η ευνοϊκή φορολογία και η προοπτική ένταξης στην ΕΕ (Sanfey and Milatovic, 2018; UNCTAD, 2018). Μετά από την παγκόσμια κρίση και την κρίση της ευρωζώνης, οι χώρες των ΔΒ εξακολουθούν να έχουν δημοσιονομικά και ανταγωνιστικά ζητήματα (Fullani and Tanku, 2013). Σε αυτό το πλαίσιο, οι χώρες των ΔΒ δεν μπορούν να θεωρηθούν λειτουργικές ανταγωνιστικές οικονομίες της αγοράς και να διατηρούν ικανοποιητικό επίπεδο αποθέματος εισερχόμενων ΑΞΕ, σε σύγκριση με την ΕΕ-28 και την Κοινοπολιτεία Ανεξάρτητων Κρατών (KAK). Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2018) καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι χώρες των ΔΒ θα πρέπει να αυξήσουν τις επενδύσεις μέσω της οικοδόμησης μιας ισχυρής οικονομικής διακυβέρνησης και της εφαρμογής αποτελεσματικών διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων που στοχεύουν στην αύξηση της ανταγωνιστικότητας.

Ο ρόλος των εισερχόμενων Άμεσων Ξένων Επενδύσεων στη διαδικασία ένταξης των Δυτικών Βαλκανίων στην ΕΕ

Συνολικά, ο ρυθμός των απαιτούμενων πολιτικών και οικονομικών μεταρρυθμίσεων στα ΔΒ κρίνεται μη ικανοποιητικός. Εντούτοις, η ΕΕ δεν γύρισε την πλάτη στα ΔΒ και παρά τις καθυστερήσεις στις μεταρρυθμίσεις, δημοσιοποίησε το 2015 "Τη νέα στρατηγική διεύρυνσης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής", εξασφαλίζοντας μακροπρόθεσμα, το ευρωπαϊκό μέλλον όλων των χωρών των ΔΒ. Το 2018, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανανέωσε επισήμως τη διαδικασία διεύρυνσης, θέτοντας μια νέα προθεσμία για το 2025 για την αποδοχή τουλάχιστον δύο εκ των  καλύτερων υποψηφίων των Δυτικών Βαλκανίων, τη Σερβία και το Μαυροβούνιο (Dabrowski and Muachenkova, 2018). Πρόκειται για οικονομίες που διακρίνονται για τις επιδόσεις τους ως προς τις ΑΞΕ, δεδομένου ότι η Σερβία είναι ο μεγαλύτερος αποδέκτης ΑΞΕ συνολικά και το Μαυροβούνιο στο κατά κεφαλήν απόθεμα εισερχόμενων ΑΞΕ. Ένα από τα κυριότερα εμπόδια που καθυστερούν την διεύρυνση της ΕΕ στα ΔΒ είναι τα χαμηλά ποσοστά οικονομικής μεγέθυνσης. Αισιοδοξία δημιουργήθηκε την τελευταία δεκαετία, καθώς οι εισερχόμενες ΑΞΕ λειτουργούσαν ως μοχλός ανάπτυξης, ενισχύοντας τις προοπτικές ένταξης στην ΕΕ. Ωστόσο, η έλλειψη εθνικών και υπο-εθνικών στρατηγικών ΑΞΕ για την αντιμετώπιση των κυριότερων προκλήσεων στις χώρες των ΔΒ αποδείχτηκε καθοριστική στην διατήρηση εισροών ΑΞΕ. Τα ΔΒ πρέπει να ανταποκριθούν σε αυτές τις προκλήσεις για να αποκτήσουν βιώσιμα συγκριτικά πλεονεκτήματα και να ενισχύσουν τη θέση τους στην ανταγωνιστική αγορά της ΕΕ.

*Βασίζεται στο υπό δημοσίευση  άρθρο:Μαραγκός, Γ., Τριάρχη Ε., Ανθρακίδης Θ., και Νεστορούδη Α., "Πολιτική Οικονομία, εισερχόμενες Άμεσες Ξένες Επενδύσεις και ένταξη των Δυτικών Βαλκανίων στην ΕΕ". Πρακτικά του συνεδρίου της Ελληνικής Εταιρείας Διεθνούς Δικαίου & Διεθνών Σχέσεων υπό την Αιγίδα της Α.Ε. του Προέδρου της Δημοκρατίας κ. Προκοπίου Παυλόπουλου, Θεσσαλονίκη, 12-13 Απριλίου 2019, Εκδοτικός Οίκος Επίκεντρο.

•  Γιάννη Μαραγκός, Chief Economist, Attica Bank, Καθηγητής Οικονομικών, Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη, Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο. 
• Ειρήνη Τριάρχη, Υποψήφια Διδάκτωρ Οικονομικών, Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη. 
• Θέμης Ανθρακίδης, Υποψήφιος Διδάκτωρ Οικονομικών, Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη.
• Αγγελική Νεστορούδη, Msc Πολιτικών και Οικονομικών Σπουδών Σύγχρονης Ανατολικής & Νοτιοανατολικής Ευρώπης, Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη.
 

Βιβλιογραφικές αναφορές

-Dabour, N.M. (2000), "The Role of Foireign Direct Investment (FDI) in Development and Growth in OIC Member Countries”, Journal of Economic Cooperation, Vol. 21 No. 3, pp. 27–55.
-Dabrowski, M. and Muachenkova, Y. (2018), The Western Balkans on the Road to the European Union, Policy Contribution, Vol. 38, available at:https://doi.org/10.1002/mmnd.18940380315.
-Demetropoulou, L. (2002), "Europe and the Balkans: Membership Aspiration, EU Involvement and Europeanization Capacity in South Eastern Europe”, Southeast European Politics, Vol. 3 No. 2–3, pp. 87–106.
-Füle, S. (2013), "Copenhagen Criteria – the Backbone of EU Enlargement”, The Copenhagen Criteria and the Enlargement of the European Union, pp. 9–11.
-Fullani, A. and Tanku, A. (2013), "Defining a New Reform Agenda Paths to Sustainable Convergence in South East Europe”, in Anastasakis, O., Sanfey, P. and Watson, M. (Eds.), Defi Ning a New Reform Agenda Paths to Sustainable Convergence in South East Europe, SEESOX, p. 117.
-Hänsel, L. and Feyerabend, F. (2018), "The role of external actors in the Western Balkans”, The Influence of External Actors in the Western Balkans: A Map of Geopolitical Players, Konrad-Adenauer-Stiftung.
-Sanfey, P. and Milatovic, J. (2018), The Western Balkans in Transition: Diagnosing the Constraints on the Path to a Sustainable Market Economy.
-Sanfey, P., Milatovic, J. and Kresic, A. (2016), How the Western Balkans Can Catch Up, European Bank for Reconstruction and Development (EBRD), available at:https://doi.org/10.2139/ssrn.3119685.
-Schenker, H. (2008), "The Stabilization and Association Process: An Engine of European Integration in Need of Tuning”, Jemie, Vol. 7 No. 1, pp. 1–19.
-UNCTAD. (2018), World Investment Report 2018. Investment and New Industrial Policies, United Nations Conference on Trade and Development, New York and Geneva, available at:https://doi.org/10.1016/j.tws.2017.07.006.
-Vachudova, M.A. (2019), "EU Enlargement and State Capture in the Western Balkans”, in Džankić, J., Keil, S. and Kmezić, M. (Eds.), The Europeanisation of the Western Balkans A Failure of EU Conditionality?, Springer International Publishing, pp. 63–85.